Alméry Jacqueline – 2025-09-30 23:03:29
**Ngành xuất bản học thuật trục lợi từ khoa học công như thế nào?**
Hệ thống xuất bản học thuật hiện nay đang khai thác khoa học công, biến tri thức do công chúng tài trợ thành lợi nhuận tư nhân. Tháng 7/2025, Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) tuyên bố sẽ áp trần phí đăng bài (APC) đối với nghiên cứu do quỹ công tài trợ, với mục tiêu ban hành chính sách mới vào đầu năm 2026. Động thái này dựa trên nguyên tắc rằng khoa học công phải là hàng hóa công: không ai bị loại trừ khỏi tiếp cận và việc một người sử dụng không làm giảm giá trị đối với người khác. Thế nhưng, các hàng rào phí (paywall) và mức APC cao đã vi phạm nguyên tắc đó, buộc công chúng phải trả tiền nhiều lần cho cùng một sản phẩm tri thức.
Xuất bản học thuật là một ngành công nghiệp với lợi nhuận khổng lồ, thậm chí vượt cả âm nhạc và điện ảnh. Các thỏa thuận “read-and-publish” biến tri thức công thành “club goods” – có thể chia sẻ nhưng chỉ cho những ai trả phí – gây bất lợi cho các nhà nghiên cứu độc lập hoặc ở các quốc gia thu nhập thấp. Mô hình này khóa chặt các trường vào hợp đồng dài hạn, bào mòn ngân sách thư viện và làm chậm cải cách.
Chi phí APC leo thang đã trở thành gánh nặng toàn cầu. Từ 2019 đến 2023, các tác giả phải chi trả hơn 8 tỷ USD để đăng bài. Một bài báo trên Nature có thể tốn tới 12.690 USD. Dù vậy, nhiều nhà nghiên cứu trẻ vẫn phải trả, vì sự nghiệp, tài trợ và uy tín phụ thuộc vào việc công bố trên các tạp chí “top”. Các tập đoàn lớn không ngừng mở rộng, từ Springer Nature, Frontiers cho tới cả các tổ chức phi lợi nhuận như Hiệp hội Tâm lý học Mỹ (APA), củng cố quyền lực và lợi nhuận, trong khi công việc phản biện và biên tập vẫn dựa vào lao động không công của các nhà khoa học.
Giải pháp cho tình trạng này là giới khoa học cần giành lại quyền kiểm soát. Các trường đại học và hiệp hội khoa học có thể tự vận hành tạp chí, đầu tư hạ tầng xuất bản phi lợi nhuận và trả công cho phản biện. Các liên minh đại học có thể tận dụng sức mua tập thể để đàm phán giá, đồng thời tái phân bổ ngân sách APC và thuê bao sang các nền tảng mở. Mô hình Diamond Open Access, miễn phí cho cả tác giả lẫn độc giả, là một hướng đi đầy hứa hẹn với các ví dụ như SciELO, Redalyc hay eScholarship của Đại học California. Tuy nhiên, mô hình này cần sự hỗ trợ tài chính bền vững, công nhận học thuật và giải pháp cho vấn đề lưu trữ lâu dài.
Mô hình xuất bản thương mại đã không còn phục vụ mục đích của khoa học công, mà đang khai thác nó vì lợi nhuận. Chính sách áp trần APC của NIH là bước đi tích cực, nhưng thay đổi thật sự sẽ đòi hỏi cộng đồng học thuật cùng hành động để khẳng định lại khoa học như một hàng hóa công, được chia sẻ tự do và bình đẳng.
Shared link: https://www.chronicle.com/article/how-academic-publishing-exploits-public-science
Statistics:
Likes: 128, Shares: 26, Comments: 3
Like Reactions: 108, Haha Reactions: 0, Wow Reactions: 0, Love Reactions: 4, Sad Reactions: 15, Angry Reactions: 0
.png)