Anonymous participant – 2025-08-05 12:27:36
15 Năm Chuyển Dịch Văn Hóa Học Thuật: Từ Chất Lượng Thật Đến “Ảo Ảnh” Chỉ Số
————-//—-////////————-///——//—
Trong hơn một thập kỷ qua, thế giới học thuật – cả tại Việt Nam lẫn quốc tế – đã và đang chứng kiến một chuyển dịch âm thầm nhưng sâu sắc: từ tôn trọng nội dung và giá trị tri thức đích thực, sang sùng bái chỉ số định lượng, đặc biệt là các chỉ số liên quan đến hệ thống Scopus/ISI. Dù sự chuyển dịch này phần nào phản ánh xu thế quản trị học thuật hiện đại, nhưng nó cũng mang theo hàng loạt hệ lụy về chất lượng, đạo đức và ý nghĩa thực sự của nghiên cứu khoa học.
⸻
1. Giai Đoạn Trước 2010: Nghiên Cứu Là Một Hành Trình Tri Thức
Trước khi các hệ thống cơ sở dữ liệu như Scopus (2004) và WoS/ISI trở thành “chuẩn hóa toàn cầu”, nền học thuật vận hành theo nguyên lý: tri thức tốt tự tìm thấy độc giả, không cần chỉ số để định danh.
• 🔍 Đánh giá học thuật gắn chặt với nội dung: Giá trị một công trình được nhìn nhận qua đóng góp mới, phản biện học thuật sâu sắc, và ứng dụng thực tiễn, chứ không phải qua số lần trích dẫn hay chỉ số H-index (Adler & Harzing, 2009).
• 🧠 Tự do học thuật và sáng tạo được ưu tiên: Các đề tài mang tính liên ngành, tiên phong, hoặc không theo “thị hiếu học thuật” vẫn được tôn trọng nếu có hàm lượng tri thức cao – điều ngày càng hiếm thấy trong kỷ nguyên của “tính dễ trích dẫn”.
• 🧾 Thăng tiến dựa vào hồ sơ chuyên môn, không dựa vào thuật toán: Hội đồng xét duyệt (trường, viện, hội đồng chức danh) thường xem xét chi tiết từng bài viết, hội thảo, và đánh giá theo năng lực tư duy, tính logic, và độ tin cậy học thuật – một quá trình định tính giàu hàm lượng phản biện (Hicks et al., 2015).
⸻
2. Từ 2010 Trở Đi: Khi Nghiên Cứu Bị Gói Gọn Trong “Bảng Xếp Hạng”
Kể từ năm 2010, khi các bảng xếp hạng đại học (QS, THE, ARWU) gắn chặt với dữ liệu Scopus/ISI, các chỉ số vốn chỉ có vai trò phụ trợ đã bị lạm dụng thành mục tiêu tối thượng.
🎯 Sự lệ thuộc ngày càng lớn vào chỉ số:
• Scopus/ISI trở thành thước đo mặc định trong thăng tiến, xét duyệt dự án, khen thưởng – bất kể nội dung có giá trị gì (Brembs et al., 2013).
• H-index, trích dẫn, IF được coi là “chứng chỉ học thuật” mà mọi học giả đều phải đạt được để tồn tại.
⚠️ Ba hệ lụy rõ rệt:
1. Nghiên cứu bị “thị trường hóa”:
• Thay vì đặt câu hỏi lớn, nhiều nhà nghiên cứu tối ưu hóa đề tài để dễ công bố, theo kiểu “lát mỏng” (salami slicing), nghiên cứu “safe zone” – tránh rủi ro học thuật (Edwards & Roy, 2017).
2. Đánh mất độc lập học thuật:
• Cách lựa chọn tạp chí dựa vào IF cao thay vì tính phù hợp cộng đồng học thuật khiến nghiên cứu lạc tông, chạy theo trào lưu hơn là phục vụ phát triển tri thức bền vững (Moher et al., 2018).
3. Gia tăng gian lận và suy thoái đạo đức:
• Áp lực chỉ số tạo điều kiện cho paper mills, đạo văn, nghiên cứu không tái lập được (Nature, 2016), và phá vỡ niềm tin vào hệ sinh thái khoa học.
⸻
3. Suy Ngẫm và Điều Chỉnh: Không Bài Trừ Chỉ Số, Nhưng Phải Dùng Đúng Cách
Không ai phủ nhận rằng các chỉ số và cơ sở dữ liệu như Scopus/ISI đã mang lại bước tiến lớn về truy cập, kết nối học thuật toàn cầu. Vấn đề là: Chúng đang bị hiểu sai vai trò – từ “công cụ hỗ trợ” thành “mục tiêu cứng”.
🔄 Ba hướng cải cách đang hình thành rõ rệt:
1. 📝 DORA (San Francisco Declaration, 2013): Kêu gọi ngừng dùng chỉ số IF để đánh giá cá nhân hay bài viết; thay vào đó là xem xét nội dung và bối cảnh đóng góp cụ thể.
2. 🌐 Open Science và đánh giá đa chiều: Khuyến khích chia sẻ dữ liệu, công bố mở, minh bạch quy trình phản biện, và mở rộng tiêu chí đánh giá đến tác động xã hội, đóng góp chính sách, sáng tạo công nghệ (Munafò et al., 2017).
3. 🔍 Kết hợp định tính và định lượng: Đưa chuyên gia phản biện sâu vào quá trình đánh giá học hàm, học vị; đồng thời cải tiến chỉ số bằng các công cụ như Altmetrics, bài báo có tính “policy relevance”, hoặc dữ liệu về tính tái lập.
⸻
✅ Kết Luận: Chỉ Số Phải Phục Vụ Tri Thức, Không Thay Thế Nó
Sự chuyển dịch từ “chất lượng nội dung” sang “thành tích Scopus/ISI” phản ánh một giai đoạn số hóa chưa hoàn thiện về mặt triết lý học thuật. Dù giúp đo lường và kết nối, nhưng khi các chỉ số được dùng như “mục tiêu thay vì công cụ”, nền khoa học dễ trở thành cuộc chơi hình thức, đe dọa giá trị cốt lõi của nghiên cứu là: khám phá, phản biện, và đóng góp tri thức mới.
Một nền học thuật bền vững phải trở lại với đánh giá đa chiều, chuyên sâu, và có đạo đức. Chỉ khi tri thức được định giá đúng – không bị “công cụ hóa” bởi chỉ số – thì khoa học mới thực sự phục vụ con người.
⸻
🔍 Tài Liệu Tham Khảo
* Adler, N. J., & Harzing, A.-W. (2009). When knowledge wins: Transcending the sense and nonsense of academic rankings. *The Academy of Management Learning and Education, 8*(1), 72–95. https://doi.org/10.5465/amle.2009.37012181
* Brembs, B., Button, K., & Munafò, M. (2013). Deep impact: Unintended consequences of journal rank. *Frontiers in Human Neuroscience, 7*, 291. https://doi.org/10.3389/fnhum.2013.00291
* Edwards, M. A., & Roy, S. (2017). Academic research in the 21st century: Maintaining scientific integrity in a climate of perverse incentives and hypercompetition. *Environmental Engineering Science, 34*(1), 51–61. https://doi.org/10.1089/ees.2016.0223
* Hicks, D., Wouters, P., Waltman, L., de Rijcke, S., & Rafols, I. (2015). Bibliometrics: The Leiden Manifesto for research metrics. *Nature, 520*(7548), 429–431. https://doi.org/10.1038/520429a
* Moher, D., Naudet, F., Cristea, I. A., Miedema, F., Ioannidis, J. P. A., & Goodman, S. N. (2018). Assessing scientists for hiring, promotion, and tenure. *PLoS Biology, 16*(3), e2004089. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.2004089
* Munafò, M. R., Nosek, B. A., Bishop, D. V. M., Button, K. S., Chambers, C. D., du Sert, N. P., Simonsohn, U., Wagenmakers, E.-J., Ware, J. J., & Ioannidis, J. P. A. (2017). A manifesto for reproducible science. *Nature Human Behaviour, 1*(1), 0021. https://doi.org/10.1038/s41562-016-0021
* Nature. (2016, May 25). *Reality check on reproducibility*. Nature News. https://www.nature.com/news/reality-check-on-reproducibility-1.19961
* The American Society for Cell Biology. (2013). *San Francisco Declaration on Research Assessment (DORA)*. https://sfdora.org/read/
* Van Noorden, R. (2020, December 16). *Highly cited researcher list 2020: Leading names in science*. Nature Index. https://www.natureindex.com/news-blog/highly-cited-researcher-list-twenty-twenty-leading-names-in-science.
Ảnh do AI tạo minh họa
Shared link: https://doi.org/10.5465/amle.2009.37012181
Statistics:
Likes: 64, Shares: 10, Comments: 2
Like Reactions: 53, Haha Reactions: 0, Wow Reactions: 0, Love Reactions: 10, Sad Reactions: 1, Angry Reactions: 0
.png)