Anonymous participant – 2025-06-16 09:22:27
“Sự thật màu đỏ”, vai trò của phản biện khi tiếp nhận thông tin khoa học
Nếu bạn từng công bố khoa học và làm việc này đủ lâu, sẽ nhận ra rằng yếu tố quyết định thành công cho bản thảo, thực ra rất giản dị – đó là trình bày một câu chuyện dễ hiểu và thuyết phục được người đọc. Tối thiểu, tác giả cần thuyết phục được biên tập viên và một số chuyên gia bình duyệt. Trong đa số trường hợp, việc sửa chữa bản thảo chỉ nhằm mục tiêu đối phó/thỏa mãn những cá nhân này, về mặt hình thức, chứ không thực sự thay đổi bản chất của kết quả nghiên cứu. Việc công bố được bài báo luôn là mục tiêu của nhóm tác giả, gắn liền với lợi ích, và trong nhiều hoàn cảnh, mang ý nghĩa sống còn với họ và các thực thể liên quan. Điều này có nghĩa gì ? – đó là khi ta đọc một bài báo khoa học, cần ý thức rằng mọi thông tin trong đó, từ hình thức, ngôn từ, tuyên bố, lập luận, dẫn chứng, kết quả … đều đã được chọn lọc và tinh chỉnh một cách chủ ý, sao cho có lợi nhất cho tác giả bài báo, tạo thành một chuỗi lập luận vững chắc về mặt logic ủng hộ cho giả thuyết của họ. Mặt khác, theo quy ước – mọi tuyên bố trên tạp chí khoa học thường được mặc nhiên công nhận là “chân thực”, thậm chí không cần có dữ liệu và chứng cứ cụ thể. Đó là niềm tin vào các giá trị tinh thần cơ bản trong giới khoa học. Niềm tin này lại được bảo chứng thêm dựa vào danh tiếng của tờ báo và của nhóm tác giả.
Ví dụ, trong ngành y ta thường thấy đồng nghiệp chia sẻ các kết quả nghiên cứu lâm sàng mới nhất từ những tờ báo danh tiếng như NEJM, JAMA, Lancet…; và mặc nhiên chấp nhận, tin tưởng hoàn toàn vào chúng, rồi áp dụng ngay vào thực hành.
Điều này làm tôi nhớ về một thứ tương tự trong Umineko naku no koroni (うみねこのなく頃に), một visual novel/game rất nổi tiếng cách đây hơn 10 năm, đó là Red Truth. Bối cảnh của trò chơi là một loạt những vụ án mạng bí ẩn trên một hòn đảo, dẫn đến trận đấu logic giữa nhân vật Battler – đại diện cho phe Con người và Beatrice – đại diện cho phe Ma thuật, nhằm chứng minh sự tồn tại của thủ phạm/nguyên nhân thực thể, không phải do thế lực siêu nhiên nào cả. Red Truth (赤き真実, Akaki Shinjitsu) là một luật chơi trong trận đấu logic này. Các tuyên bố được trình bày bằng chữ màu đỏ được xem là đúng (chân thật tuyệt đối). Không cần cung cấp bằng chứng hay giải thích, như một định đề. Red Truth được phù thủy Beatrice sử dụng một cách khéo léo. Một mặt, nó tiết lộ các thông tin, chi tiết quan trọng về nhân vật hoặc sự kiện, nhưng luôn theo cách có lợi nhất cho phe Ma thuật, nhưng luôn theo hướng che giấu động cơ hoặc bản chất thực sự. Như vậy phe con người luôn phải cảnh giác, và ý thức rằng cần tiếp nhận chúng trong sự nghi ngờ và mơ hồ. Thông tin RedTruth không phải lúc nào cũng rõ ràng và không nhất thiết phải là toàn bộ sự thật, mà chỉ đúng trong phạm vi tuyên bố. Điều này để lại không gian cho sự mơ hồ và các sơ hở logic. Chúng tạo ra một hệ thống suy luận phức tạp, nơi người chơi phải đối mặt với sự thật tuyệt đối nhưng đồng thời tìm cách khai thác các kẽ hở để tiến gần hơn đến chân lý.
Trò chơi phản biện logic này phức tạp hơn ta tưởng. Ví dụ, một con người thực có thể mang 2 nhân cách khác nhau và dùng tên giả, vì vậy mọi tuyên bố liên quan đến danh tính có vẻ như xác lập một sự kiện hoặc loại trừ một thủ phạm tiềm ẩn; nhưng lại hoàn toàn vô nghĩa – tương tự như những thực thể bệnh lý trong y học chỉ là những cái nhãn dán, và có thể bị dán nhầm, có thể cùng một nhân tố nhưng có nhiều vai trò ? cũng như khái niệm về sự kiện: khi kết quả nói về sự hồi phục/cải thiện là đang xét cho triệu chứng nào ? ý nghĩa thống kê không nhất thiết là ý nghĩa lâm sàng.
Tương tự, những mệnh đề thiết lập điều kiện không gian phòng kín, giới hạn số người tại một thời điểm nào đó … cũng giống như tuyên bố “đây là thử nghiệm RCT, can thiệp điều trị được ngẫu nhiên hóa” – luôn làm cho hầu hết người đọc tin tưởng vào phẩm chất và độ chân thực của kết quả thí nghiệm. Thực tế, khá nhiều nghiên cứu RCT vẫn bị sai lệch và nhiễu. Ví dụ bằng một lập luận đơn giản, ta sẽ nhận ra rằng ngẫu nhiên hóa chỉ khử được những yếu tố gây nhiễu cơ bản trước can thiệp mà thôi, những yếu tố gây nhiễu phát sinh sau đó nó không kiểm soát được.
Dĩ nhiên mọi thứ đều được kiểm chứng bởi thời gian, nhưng đến khi người ta phát hiện ra vấn đề, ví dụ kết quả không thể tái lập được, có lẽ là hơi muộn. Đã có nhiều nghiên cứu lâm sàng trên báo danh tiếng đã được chứng minh là tồn tại khuyết điểm, sai sót trong thiết kế thí nghiệm và dữ liệu không đại diện dẫn đến kết quả sai lệch. Ví dụ : nghiên cứu của Meis từng làm cơ sở cho lợi ích của 17-OHPC trong việc ngăn ngừa sinh non: [https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa035140](https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa035140); nhưng sau đó nghiên cứu lớn hơn đã phủ nhận kết quả này, dẫn đến việc FDA thu hồi cấp phép vào năm 2023 vì không đạt hiệu quả mong đợi. Lúc này người ta mới nhìn nhận lại nhiều khuyết điểm của nghiên cứu gốc.
Trong bối cảnh hỗn loạn trong hoạt động xuất bản và công bố, suy thoái những giá trị truyền thống dẫn đến khủng hoảng niềm tin như hiện nay, tinh thần phản biện trở thành phòng tuyến cuối cùng khi tiếp nhận thông tin khoa học. Bài viết này nhằm đưa ra một cảnh báo và nhấn mạnh về tầm quan trọng của tư duy phản biện. Các bạn trẻ được khuyến khích phát triển và thực hành tư duy này, cho phép kiểm chứng các thông tin đa chiều, từ đó tiếp cận được sự thực.
Shared link: https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa035140
Statistics:
Likes: 228, Shares: 60, Comments: 4
Like Reactions: 184, Haha Reactions: 0, Wow Reactions: 0, Love Reactions: 39, Sad Reactions: 1, Angry Reactions: 0
.png)