Alméry Jacqueline – 2025-03-29 23:12:45
Xuất bản học thuật là ngành công nghiệp trị giá hàng tỷ đô la và không phải lúc nào cũng có lợi cho khoa học.
**Xu hướng từ chức hàng loạt trong ban biên tập**
Tháng 12/2024, toàn bộ ban biên tập *Journal of Human Evolution* từ chức do bất đồng với nhà xuất bản Elsevier về vấn đề biên tập kém chất lượng, lạm dụng trí tuệ nhân tạo và phí xuất bản quá cao. Trước đó, năm 2023, hơn 40 nhà khoa học trong ban biên tập của tạp chí *Neuroimage* (cũng do Elsevier xuất bản) cũng đồng loạt từ chức, cáo buộc Elsevier vì “lòng tham quá mức”.
Những vụ từ chức này ngày càng gia tăng, phản ánh mâu thuẫn giữa lợi nhuận của các nhà xuất bản thương mại và tính liêm chính trong nghiên cứu khoa học.
**Ngành xuất bản học thuật trở thành cỗ máy lợi nhuận**
Xuất phát từ *Philosophical Transactions of the Royal Society* vào năm 1665, ngành xuất bản học thuật ban đầu phục vụ cộng đồng khoa học. Tuy nhiên, từ sau Thế chiến II, ngành này dần biến thành một lĩnh vực kinh doanh tập trung và có tính cạnh tranh cao.
Elsevier hiện là nhà xuất bản học thuật lớn nhất thế giới, kiểm soát khoảng 3.000 tạp chí. Năm 2023, công ty mẹ của Elsevier là Relx đạt lợi nhuận khoảng 3,6 tỷ AUD với biên lợi nhuận gần 40%, ngang ngửa các tập đoàn công nghệ lớn như Microsoft và Google. Cùng với Springer Nature, Wiley, SAGE, và Taylor & Francis, Elsevier tạo thành nhóm “Big Five”, kiểm soát khoảng 50% sản lượng công bố khoa học toàn cầu.
Lợi nhuận của các nhà xuất bản chủ yếu đến từ công sức lao động tình nguyện của giới học thuật: các nhà nghiên cứu viết bài, bình duyệt miễn phí, và sau đó chính các trường đại học lại phải trả tiền để truy cập các bài báo này. Áp lực phải công bố nhanh chóng cũng góp phần làm suy giảm niềm tin vào nghiên cứu khoa học.
**Lợi nhuận làm suy giảm tính liêm chính khoa học**
Mô hình xuất bản vì lợi nhuận thường đi ngược với kỳ vọng của cộng đồng khoa học và quỹ tài trợ, vốn chủ yếu đến từ ngân sách công. Phí xuất bản cao khiến nhiều nghiên cứu bị khóa sau các bức tường trả phí, cản trở việc phổ biến tri thức, đặc biệt trong các lĩnh vực quan trọng như y học.
Ngoài ra, nhà xuất bản có động cơ tối đa hóa lợi nhuận bằng cách xuất bản càng nhiều bài báo càng tốt, thay vì tập trung vào chất lượng. Điều này dẫn đến sự bùng nổ của các tạp chí kém chất lượng và áp lực lên các tạp chí uy tín phải giảm tiêu chuẩn bình duyệt.
Nhà triết học Arash Abizadeh nhận định rằng mô hình thương mại này đang thúc đẩy sự xuất hiện của các “tạp chí rác” công bố nghiên cứu giả mạo, đồng thời gây áp lực lên các tạp chí nghiêm túc để giảm tiêu chí kiểm soát chất lượng.
**Giải pháp xuất bản thay thế**
Mô hình *publish-review-curate* là một hướng đi mới nhằm bảo vệ tính liêm chính khoa học. Ví dụ, sáng kiến MetaROR cho phép tác giả đăng bài dưới dạng *preprint* (bản thảo chưa qua bình duyệt), sau đó trải qua quy trình bình duyệt mở và cuối cùng là đánh giá tổng hợp.
Mô hình này giúp tăng tốc độ phổ biến tri thức, tạo ra quy trình đánh giá minh bạch và hợp tác hơn. Ngoài ra, preprint không bị khóa sau paywall, giúp các nhà nghiên cứu dễ dàng tiếp cận thông tin mới. Tuy nhiên, nó cũng có nhược điểm, chẳng hạn như nguy cơ gây hiểu lầm nếu các nghiên cứu chưa được kiểm chứng bị truyền thông khai thác quá sớm.
Vấn đề ai sẽ tài trợ và duy trì các nền tảng preprint vẫn đang được tranh luận. Khi hệ sinh thái học thuật tiếp tục thay đổi, các mô hình xuất bản cần thích ứng để phục vụ tốt hơn cho cộng đồng khoa học và xã hội.
Statistics:
Likes: 54, Shares: 10, Comments: 1
Like Reactions: 51, Haha Reactions: 0, Wow Reactions: 1, Love Reactions: 2, Sad Reactions: 0, Angry Reactions: 0