Minh Dang Doan – 2023-11-10 08:28:36
Ứng xử thế nào với hiện tượng bán bài báo khoa học? (trao đổi với các bạn trẻ đi theo con đường nghiên cứu khoa học)
Khoảng 10 năm trước, tôi về Việt Nam làm việc ở vai trò một giảng viên đại học về kỹ thuật. Lúc đó trong khoa có giảng viên trẻ hơn (vừa tốt nghiệp thạc sĩ ở ĐHBK TPHCM thì được tuyển dụng vào trường tôi) đưa danh sách các bài báo khoa học mà anh viết khi đang làm luận văn thạc sĩ, đứng tên cùng thầy mình. Thầy của anh cũng là thầy của tôi, thầy ấy lớn hơn tôi vài tuổi. Tôi để ý thấy trong affiliation của bài báo, người thầy ấy ghi tên ở một trường khác, tôi hỏi thì anh đồng nghiệp trẻ cũng không nắm nhiều, chúng tôi đoán là thầy ấy tham gia hoạt động đồng thời ở cả hai trường.
Sau đó qua trao đổi với đồng nghiệp các nơi, tôi được biết mô hình hợp tác của trường ấy, là ghi tên trường họ trong bài báo khoa học thì họ sẽ trả cho một khoản tiền. Mô hình ấy bây giờ người ta gọi thẳng trên báo chí là mua bán affiliation trên bài báo và được xem là vi phạm liêm chính khoa học, còn hồi 2014-2015 thì chưa bị phê bình. Đến năm 2020, chuyện mua bán affiliation này được phân tích (có các thảo luận ở diễn đàn LCKH) và bắt đầu bị chỉ trích, một số nhà khoa học từng “bán” kiểu ấy thấy có phê bình thì thôi không bán nữa, có người vẫn làm tiếp, có người mới tham gia thêm (không biết họ có để ý là chuyện ấy bị phê bình hay không).
Tôi ghi các mốc thời gian ra, để ước lượng thời hoàng kim của việc mua bán affiliation này là khoảng 5 năm (coi như từ 2015 đến 2020, khi việc đó được xem là phương pháp cải thiện thu nhập cho dân làm nghiên cứu và chưa bị chỉ trích). Ngay cả ở các nền học thuật tiên tiến, có lẽ trước 2020 cũng ít ai để ý chuyện mua bán affiliation (báo chí phương Tây có nói đến mô hình mua danh của các đại học vùng Vịnh: trả lương rất cao cho các nhà khoa học hàng đầu thế giới để mỗi năm họ đến đó làm việc vài tuần, và gắn tên trường đó đồng thời với tên trường nơi họ làm việc chính thức trong các bài báo; thực ra kiểu hợp tác này là phổ biến, báo chí phương Tây chỉ phê bình ở chỗ các trường vùng Vịnh có quá nhiều tiền để chạy đua trên các bảng xếp hạng đại học).
5 năm là khá ngắn nếu so với một sự nghiệp làm nghiên cứu khoa học. Với người nào xác định mình sẽ gắn bó với việc làm nghiên cứu khoa học dài lâu, thì làm những việc nằm ở “vùng xám” như bán affiliation này sẽ mang đến rủi ro âm ỉ trong sự nghiệp. Gần đây có một nhà nghiên cứu thừa nhận mình bán affiliation trên bài báo cho vài trường khác ở Việt Nam, quãng thời gian bán bài của bác ấy cũng là cỡ 5 năm (từ 2018 đến 2022). Có lẽ tác động của việc bác ấy bán bài sẽ kéo dài trong 10 năm tới, con đường phát triển trong nghiên cứu đáng lẽ thênh thang thì những ai nghiêm túc họ cũng thấy gợn khi xem xét khả năng hợp tác với bác ấy.
Đối với những người trẻ hơn, khi vốn liếng nghiên cứu chưa có mấy, thì sẽ càng khó khăn khi xâm nhập “vùng xám” và có nguy cơ bị những người đi trước trong cộng đồng coi là “vi phạm liêm chính” và tẩy chay, rồi sẽ bơ vơ. Giờ đây không thiếu người trẻ khác đang cạnh tranh để tìm chỗ đứng trong giới khoa học, nên nếu mình sẩy chân để mất sự tin tưởng thì cơ hội phát triển sẽ được chuyển cho người khác, những người mà có thể điều kiện của họ chẳng hơn gì mình, chỉ là nghiêm túc hơn nên khi người ta hợp tác với họ sẽ thấy an toàn hơn.
Nói thêm về việc bán affiliation, việc này tuy còn nằm ở “vùng xám” nhưng nó đang dần được xác định rõ là không tốt và bị cấm bằng những quy định. Các trường đại học ở phương Tây (nơi mà vị trí giáo sư rất khó kiếm, nên có giá trị) đang thể hiện là sẵn sàng loại bỏ những giáo sư của mình tham gia bán affiliation. Ngay ở Việt Nam, năm ngoái quỹ Nafosted cũng đưa việc xác định affiliation trong bài báo vào quy định, bác giảng viên kia bán bài cho đến 2022 thì 2023 đổi nơi làm việc cũng bị quy định của trường mới ngăn chặn việc bán affiliation. Với những thảo luận công khai, và sự hội nhập nhanh của khoa học Việt Nam với thế giới, những điểm kiêng kỵ bất thành văn (liên quan đến liêm chính khoa học) rồi sẽ được chuyển dần từ vùng thuần túy là giá trị đạo đức sang vùng mà người ta dùng quy định để chế tài. Các bạn cứ yên tâm là sẽ không thể có “sự nghiệp bán affiliation” lâu dài được, vậy thì cần cân nhắc là nhảy vào đó có đáng không(?).
Đối với thảo luận đang diễn ra về việc bán affiliation, các bạn có thể thấy có cả một số nhà khoa học lớn, thậm chí có thể thầy cô của mình, đưa ý kiến bào chữa cho việc bán. Khi đó bạn có đồng tình hay phản đối họ? Việc ai đó lên tiếng ủng hộ đồng nghiệp bán bài, có thể có nhiều lý do, chẳng hạn là thông cảm với hoàn cảnh khó khăn / không được đãi ngộ tốt, hay nể nang đồng nghiệp, cũng có thể họ không nhìn sâu về tác hại của việc mua bán affiliation đối với nền khoa học & giáo dục hoặc không tự thấy mình có trách nhiệm đấu tranh với cái xấu đó, tệ hơn thì có thể họ hoặc người thân quen có lợi ích liên quan đến chuyện mua bán affiliation nên cần bảo vệ hoạt động đó. Nói ngắn gọn thì kiểu mua bán affiliation trá hình hợp tác là xấu, tiếp tay cho việc cạnh tranh không lành mạnh giữa các cơ sở nghiên cứu. Nếu lỡ thầy của bạn ủng hộ thì bạn cũng nên tránh dây vào, vì tự bạn phải chịu trách nhiệm với sự nghiệp của mình chứ sau này không đổ được là do người khác dẫn dắt tôi.
Trở lại chuyện một trường đại học mua affiliation được nhắc ở đầu bài, cuối năm 2015 tôi đến trường đó xin việc, được họ cho biết là trường cũng đầu tư xây dựng đội ngũ nghiên cứu và có chế độ lương bổng tốt. Sau đó thì trường chưa offer cho tôi vị trí việc làm full-time mà đề nghị ký hợp đồng hợp tác kiểu mua bán affiliation. Lúc ấy tôi chuẩn bị nhận một fellowship sang Đức làm nghiên cứu, nếu nhận trường này là nơi làm việc chính thức thì cũng không có conflict với trường sẽ host tôi ở Đức. Nhưng nghĩ đi nghĩ lại tôi thấy bán kiểu ấy dễ tổn thương danh dự, nên thôi; việc từ chối ấy giúp tôi an tâm là sau này nếu quay lại sự nghiệp nghiên cứu ở Việt Nam thì cũng đỡ bị một vết sẹo. Cũng may là tôi không có áp lực tài chính nên dễ ra quyết định từ chối (người ta có thể thông cảm với một số người khó khăn mà lỡ phải bán affiliation, tuy vậy cũng chỉ thông cảm chứ không nên ủng hộ).
Statistics:
Likes: 144, Shares: 10, Comments: 17
Like Reactions: 122, Haha Reactions: 1, Wow Reactions: 1, Love Reactions: 18, Sad Reactions: 0, Angry Reactions: 0