Alméry Jacqueline – 2025-08-25 22:56:34
**Xuất bản học thuật mắc kẹt trong song đề tù nhân**
Xuất bản học thuật đang gặp khủng hoảng nghiêm trọng khi giới nghiên cứu bị kẹt trong vòng xoáy “publish or perish”. Thay vì chú trọng đến chất lượng, ngày càng nhiều nhà khoa học chạy theo số lượng bài báo. Điều này gây suy giảm tính liêm chính và dẫn đến khủng hoảng tái lập (reproducibility crisis), với các khảo sát của tạp chí Nature cho thấy hơn 70% nhà khoa học không thể lặp lại kết quả nghiên cứu của đồng nghiệp, và hơn 50% thậm chí không thể tái lập chính công trình của mình.
Một trong những nguyên nhân chính của cuộc khủng hoảng là sự lạm dụng các chỉ số như impact factor, H-index hay xếp hạng quartile của tạp chí. Ban đầu, chúng được tạo ra để hỗ trợ đánh giá nghiên cứu, nhưng khi trở thành mục tiêu, các chỉ số này sinh ra tình trạng “indicatorism” khi mọi nỗ lực nghiên cứu bị quy đổi thành con số. Điều này mở đường cho các hành vi sai trái như “citation cartels” (các nhóm tác giả liên tục trích dẫn lẫn nhau) hay dịch vụ mua bán trích dẫn nhằm nâng chỉ số nhanh chóng. Về mặt cấu trúc, đây là biểu hiện của vấn đề “principal–agent”: tổ chức nghiên cứu (principal) mong muốn chất lượng và sáng tạo, nhưng nhà khoa học (agent) lại được thưởng bằng số lượng, nên họ buộc phải tối đa hóa sản lượng ngay cả khi phải hy sinh tính nghiêm ngặt của nghiên cứu.
Có thể so sánh hiện tượng này với thế tiến thoái lưỡng nan của tù nhân trong lý thuyết trò chơi. Nếu cả hai nhà nghiên cứu cùng chọn hướng đi chất lượng cao, họ đều có lợi ích bền vững. Nhưng trong một hệ thống khen thưởng cho số lượng, mỗi cá nhân đều có động cơ phản bội, tìm cách công bố nhanh, nhiều, kém chất lượng để đạt lợi ích cá nhân ngắn hạn. Khi cả hai đều làm vậy, toàn hệ thống rơi vào thế cân bằng Nash kém tối ưu, tràn lan các bài báo giá trị thấp với rất ít đóng góp thực chất cho tri thức.
Áp lực số lượng cũng dẫn tới sự bùng nổ của tạp chí săn mồi. Hiện có hơn 19.000 tạp chí săn mồi bị liệt kê trong cơ sở dữ liệu Predatory Reports của Cabells. Những tạp chí này bùng nổ ở các nước đang phát triển như Ấn Độ, Iran hay Nigeria, nơi các nhà nghiên cứu trẻ thiếu định hướng bị ràng buộc bởi quy định và áp lực xuất bản (ví dụ sinh viên ở Iran phải có bài báo để tốt nghiệp, một số đại học ở Thổ Nhĩ Kỳ trả tiền thưởng cho mỗi công bố). Sự nhầm lẫn giữa open access hợp pháp và tạp chí săn mồi càng khiến nhiều nghiên cứu sinh bị cuốn vào vòng xoáy này, gây tổn hại uy tín và tính chính danh của toàn bộ hệ thống khoa học. Đây là một dạng thảm kịch của cái chung, khi lợi ích cá nhân ngắn hạn hủy hoại lợi ích tập thể lâu dài.
Để thoát khỏi vòng luẩn quẩn này, cần kết hợp nhiều giải pháp. Ở góc độ cá nhân, cần hỗ trợ nhà nghiên cứu trẻ thông qua đào tạo về viết học thuật, đạo đức nghiên cứu và hướng dẫn, khuyến khích họ lựa chọn tạp chí uy tín thay vì chạy theo số lượng ở các tạp chí săn mồi. Về mặt thể chế, cần tiến hành cải cách sâu rộng, áp dụng các nguyên tắc của DORA (Declaration on Research Assessment) và Leiden Manifesto, nhấn mạnh rằng các chỉ số chỉ đóng vai trò hỗ trợ chứ không thay thế đánh giá của chuyên gia, đồng thời khuyến khích minh bạch, công bằng, và tôn trọng sự đa dạng trong kết quả nghiên cứu.
Các phong trào như Slow Science kêu gọi đặt lại trọng tâm vào những nghiên cứu lâu dài, nghiêm ngặt và có chiều sâu. Một số quốc gia đã triển khai mô hình đánh giá thay thế, ví dụ HCÉRES (Pháp) với cách tiếp cận dựa trên phản biện định tính thay vì số lượng công bố, hoặc SNSF (Thụy Sĩ) với hồ sơ học thuật dạng tường thuật, cho phép nhà khoa học trình bày thành tựu qua mô tả thay vì liệt kê danh sách dài bài báo. Ngoài ra, các sáng kiến xuất bản phi lợi nhuận như AmeliCA ở Mỹ Latinh cũng đóng vai trò quan trọng khi cung cấp mô hình open access giá rẻ, phi lợi nhuận, giúp nhà nghiên cứu không bị lệ thuộc vào các nhà xuất bản thương mại.
**Để duy trì niềm tin vào khoa học và tránh sự sụp đổ của hệ thống dưới sức nặng của sự tầm thường được ngụy trang thành năng suất, giới học thuật cần tái định nghĩa thành công không thể hiện qua số lượng công bố, mà bằng chất lượng, liêm chính, khả năng tái lập và giá trị lâu dài của tri thức.** Điều này đòi hỏi không chỉ nỗ lực của từng nhà khoa học, mà còn cần cải cách từ cấp độ tổ chức, quốc gia và quốc tế, nhằm thoát khỏi tình thế tiến thoái lưỡng nan hiện nay.
Shared link: https://www.leidenmadtrics.nl/articles/academic-publishing-stuck-in-a-prisoners-dilemma
Statistics:
Likes: 54, Shares: 13, Comments: 1
Like Reactions: 52, Haha Reactions: 0, Wow Reactions: 0, Love Reactions: 2, Sad Reactions: 0, Angry Reactions: 0
.png)